W okresie międzywojennym, a także w pierwszych latach po wojnie prace badawcze i zajęcia dydaktyczne z krystalografii prowadzone były tradycyjnie w katedrach mineralogii. Na początku lat pięćdziesiątych okazało się jednak, że katedry mineralogii zajęte własną problematyką nie mogły sprostać zadaniom i potrzebom wynikającym z szybkiego rozwoju chemii i fizyki. Niezbędna stała się znajomość struktury krystalicznej nowych materiałów i związków chemicznych, a w tym celu trzeba było stosować nowe metody rentgenograficznej analizy strukturalnej. Jako pierwszy zrozumiał to profesor Włodzimierz Trzebiatowski, i jego inicjatywie zawdzięczamy początki współczesnej krystalografii i analizy strukturalnej w Polsce. Staraniem profesora, Sekretariat Naukowy Wydziału III PAN powołał 3 października 1966 roku Komisję Krystalografii PAN w składzie:

Prof. dr Włodzimierz Trzebiatowski - przewodniczący
Dr Kazimierz Łukaszewicz - sekretarz
Doc. dr Julian Auleytner
Prof. dr Zbigniew Bojarski
Prof. dr Antoni Łaszkiewicz

Sekretariat Wydziału upoważnił Komisję do rozszerzenia składu i powołania następujących sekcji:

Sekcja Analizy Strukturalnej
Dr Kazimierz Łukaszewicz - przewodniczący
Doc. dr Maria Bukowska-Strzyżewska
Dr Zdzisław Gałdecki
Dr Zygmunt Kałuski
Dr Janusz Leciejewicz

Sekcja Krystalografii Fizycznej i Defektów w Kryształach
Doc. dr Julian Auleytner - przewodniczący
Prof. dr Bronisław Buras
Doc. dr Józef Chojnacki
Dr Józef Damm

Sekcja Wzrostu Kryształów
Prof. dr Antoni Łaszkiewicz - przewodniczący
Dr Robert Gałązka
Dr Andrzej Modrzejewski
Dr Tadeusz Niemyski
Doc. dr Wiesław Wardzyński

Równocześnie z powołaniem Komisji Krystalografii, utworzony został Komitet Narodowy do spraw Międzynarodowej Unii Krystalografii. Dzięki staraniom Komitetu, Polska została przyjęta do tej organizacji na VII Międzynarodowym Kongresie Krystalografii w Moskwie, w lipcu 1966 roku. Skład osobowy Komitetu Narodowego pokrywał się ze składem Prezydium Komisji Krystalografii, co znacznie ułatwiało pracę, ponieważ szereg spraw krajowych dotyczyło również problemów współpracy naukowej z zagranicą.

Już w pierwszym roku działalności, w dniach 4 - 30 września 1967 roku, Komisja Krystalografii zorganizowała w Ustroniu, przy udziale wybitnych specjalistów radzieckich, I Letnią Szkołę Rentgenografii Strukturalnej. Szkoła trwała cztery tygodnie i zakończona była kolokwium sprawdzającym. Szkoła w Ustroniu była sukcesem, a kolejne Szkoły Krystalografii, dzięki wybitnym uczonym przyjeżdżającym do nas zarówno ze wschodu jak i zachodu osiągały coraz wyższy poziom.

W następnej kadencji 1969-1971 Komisja Krystalografii obejmuje już 4 sekcje. Dochodzi Sekcja Krystalografii Stosowanej pod przewodnictwem prof. dr Zbigniewa Bojarskiego, a przewodnictwo Sekcji Wzrostu Kryształów, po przedwcześnie zmarłym profesorze Antonim Łaszkiewiczu, obejmuje od 12 XI 1971 r. doc. dr Józef Żmija. W kolejnej kadencji 1972-1974, przewodniczącym Komisji Krystalografii PAN zostaje doc. dr Kazimierz Łukaszewicz, zastępcą przewodniczącego prof. dr Julian Auleytner, a sekretarzem mgr Adam Pietraszko.

Poszczególne Sekcje prowadziły ożywioną i w dużym stopniu samodzielną działalność. Sekcja Analizy Strukturalnej objęła opiekę nad Konwersatoriami Rentgenograficznymi (przemianowanymi później na Konwersatoria Krystalograficzne), organizowanymi corocznie we Wrocławiu w Instytucie Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN. Organizowane były również specjalistyczne ogólnopolskie seminaria poświęcone aktualnym problemom. Sekcja Krystalografii Fizycznej i Defektów w Kryształach organizowała przy współpracy z Instytutem Fizyki PAN i Polskim Towarzystwem Fizycznym szkoły letnie w zakresie swoich zainteresowań. Sekcja Krystalografii Stosowanej zajmowała się upowszechnianiem w kraju metod rentgenografii stosowanej oraz podnoszeniem kwalifikacji specjalistów w tej dziedzinie wiedzy, poprzez organizowanie specjalistycznych konferencji naukowych i działalność konsultacyjno-informacyjną. Sekcja sprawowała opiekę naukową i współdziałała przy organizowaniu konferencji "Rentgenowska Analiza Strukturalna w Metalurgii i Metaloznawstwie" odbywających się co dwa lata w Instytucie Metalurgii Żelaza w Gliwicach.

Prace dydaktyczne i działalność naukowa wymagały uporządkowania polskiego słownictwa krystalograficznego. W roku 1970 zespół autorów (Z. Bojarski, A. Łaszkiewicz i K. Łukaszewicz) opracował z ramienia Komisji słownik terminów krystalograficznych w języku polskim, angielskim i rosyjskim, wydany przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Następne, poszerzone wydanie słownika terminów krystalograficznych w wersji angielsko - polskiej, wydane zostało w roku 1990 przez Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN. Komisja Krystalografii niejednokrotnie analizowała postęp prac naukowych w dziedzinie krystalografii w Polsce. Dzięki tym pracom problemy krystalograficzne zajęły należne miejsce w węzłowych i resortowych planach badań naukowych.

Nie można oddzielać działalności Komisji Krystalografii od prac Narodowego Komitetu do spraw Międzynarodowej Unii Krystalografii. Komitet pozostawał w stałym kontakcie z władzami Unii, informując polskich krystalografów o aktualnym stanie i zamierzeniach w dziedzinie współpracy międzynarodowej w dziedzinie krystalografii, zabiegając równocześnie o poparcie i pomoc Unii w naszych zamierzeniach. Było to ułatwione dzięki temu, że doc. dr Kazimierz Łukaszewicz został członkiem Komitetu Wykonawczego Unii w latach 1972-1978, a kilku polskich krystalografów brało udział w pracach komisji Unii.

W roku 1975 Wydział III PAN podniósł Komisję Krystalografii do rangi Komitetu Krystalografii Polskiej Akademii Nauk. Dotychczasowe sekcje przemianowane na komisje prowadziły tę samą, co poprzednio działalność, a Prezydium Komitetu pełniło nadal funkcje Komitetu Narodowego ds. Międzynarodowej Unii Krystalografii.

Badania krystalograficzne prowadzone w Polsce zyskały międzynarodowe uznanie. Unia powierzyła Polsce organizację XI Międzynarodowego Kongresu Krystalografii w 1978 roku w Warszawie. Mieliśmy okazję zaprezentować nasze osiągnięcia wobec gości z całego świata. Koordynacją współpracy międzynarodowej w dziedzinie krystalografii, na terenie Europy zajmował się Europejski Komitet Krystalograficzny (ECC). Wyrazem naszej aktywności we współpracy międzynarodowej również powierzenie profesorowi dr Kazimierzowi Łukaszewiczowi funkcji przewodniczącego Europejskiego Komitetu Krystalograficznego (ECC) w kadencji 1984-1987. Ponieważ międzynarodowe kongresy krystalografii odbywają się tradycyjnie co trzy lata, a w latach, w których nie odbywa się kongres, Europejski Komitet Krystalograficzny zlecał poszczególnym krajom organizację Europejskich Konferencji Krystalograficznych. Na zlecenie ECC zorganizowana została w roku 1986 we Wrocławiu Europejska Konferencja Krystalograficzna ECM 10.

W roku 1997 zapadła decyzja o przekształceniu Europejskiego Komitetu Krystalograficznego (European Crystallographic Committee - ECC) na Europejskie Zrzeszenie Krystalograficzne (European Crystallographic Association - ECA). Na zlecenie Europejskiego Zrzeszenia Krystalograficznego dwudziesta Europejska Konferencja Krystalograficzna ECM 20, odbyła się w Krakowie, w dniach 25 - 31 sierpnia 2001 roku.

Kazimierz Łukaszewicz

Komitet w XXI wieku

W roku 2000 Komitet Krystalografii, jako całość, przejął od Komisji Analizy Strukturalnej organizację corocznych Konwersatoriów Krystalograficznych. W roku 2007 do organizatorów tej niezwykle ważnej dla polskiego środowiska krystalograficznego imprezy dołączyło Polskie Towarzystwo Krystalograficzne. Zaczęto organizować specjalne półdniowe Sesje Naukowe PTK na wybrane, aktualne tematy, a od 2008 r. - całodniowe warsztaty praktyczne dla studentów, doktorantów i młodych naukowców.

W maju 2003 r., po wyborach nowych władz Komitetu, z pełnionej przez wiele lat funkcji przewodniczącego zrezygnował prof. Kazimierz Łukaszewicz, a funkcję tę objął prof. Adam Pietraszko i sprawował ją przez dwie kadencje do roku 2011. Prof. Łukaszewicz otrzymał tytuł Honorowego Przewodniczącego. Pełnił tę funkcję aż do swojej śmierci, 23 V 2016 r. Był ostatnim żyjącym członkiem Komisji Krystalografii PAN, powstałej w 1966 r. Profesorowie Włodzimierz Trzebiatowski i Antoni Łaszkiewicz zmarli w latach 80. ubiegłego wieku, a profesorów Juliana Auleytnera i Zbigniewa Bojarskiego pożegnaliśmy w 2003 i 2010 r.

Rok 2008 był rokiem podwójnego jubileuszu: swoje 60-lecie obchodziła Międzynarodowa Unia Krystalografii, a 50. edycję ­– Konwersatorium Krystalograficzne. Z tej okazji uroczysta sesja konferencji odbyła się w Sali Rycerskiej wrocławskiego Ratusza z udziałem władz PAN i miasta Wrocławia.

W wyborach w grudniu 2011 r. wybrano nowe prezydium Komitetu w składzie:

Prof. dr hab. Maria Gdaniec – przewodnicząca,     
Prof. dr hab. Janusz Lipkowski – wiceprzewodniczący,
Prof. dr hab. Urszula Rychlewska – sekretarz,
Prof. dr hab. Grzegorz Bujacz,
Prof. dr hab. Adam Pietraszko,
Dr hab. Danuta Stróż,
Prof. dr hab. Andrzej Szytuła,
Prof. dr hab. Józef Żmija,

które podjęło prace nad dwoma ważnymi przedsięwzięciami Komitetu w kadencji 2012 – 2015: przygotowaniem imprez Międzynarodowego Roku Krystalografii 2014 oraz Ogólnopolskiej Olimpiady Krystalograficznej.

Rok Krystalografii 2014 zaowocował licznymi wykładami, referatami, konkursami, wystawami dla młodzieży i dorosłej publiczności. Odsłonięto tablicę pamiątkową w rodzinnym mieście Maksa Lauego – Poznaniu, na wielu festiwalach nauki w całym kraju mówiono o kryształach i krystalografii.

Ważną imprezą Roku Krystalografii okazała się I Ogólnopolska Olimpiada Krystalograficzna zorganizowana przez komisję Komitetu Krystalografii kierowaną przez dr. hab. Edwarda Michalskiego. Zakończony sukcesem finał Olimpiady rozegrano we Wrocławiu w czerwcu 2014 r., a Olimpiadę postanowiono organizować w cyklu dwuletnim. 2. edycja odbyła się w 2016 roku.

W 2014 r. władze PAN przeprowadziły ocenę działalności komitetów naukowych, w wyniku której Komitet Krystalografii został sklasyfikowany na bardzo dobrej 2. pozycji wśród komitetów naukowych Wydziału III - Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi - PAN.

W roku 2016 odbyły się wybory do Komitetu na kadencję 2016 – 2019, w wyniku których przewodniczącym został prof. Marek Wołcyrz, a wiceprzewodniczącym prof. Marek Główka. Najważniejszymi przedsięwzięciami Komitetu tej kadencji było przeprowadzenie III Ogólnopolskiej Olimpiady Krystalograficznej w roku 2018 oraz, we współpracy z Polskim Towarzystwem Krystalograficznym, Wspólnej Polsko-Niemieckiej Konferencji Krystalograficznej we Wrocławiu (23-27 lutego 2020 r.), która zastąpiła w tym roku zarówno polskie Konwersatorium Krystalograficzne jak i Zjazd Niemieckiego Towarzystwa Krystalograficznego. Konferencja zakończyła się na chwilę przed atakiem pandemii koronawirusa.

Na przełomie lat 2019 i 2020 odbyły się wybory na kadencję 2020-23 przeprowadzone wg nowej ordynacji wyborczej w trybie internetowym. Inauguracyjne zebranie Komitetu, ze względu na epidemię Covid-19, odbyło się 13 maja 2020 r. w formie konferencji internetowej. Przewodniczącym Komitetu został ponownie prof. Marek Wołcyrz, zastępcą przewodniczącego prof. Krzysztof Woźniak, a sekretarzem dr hab. Marek Daszkiewicz. Zebranie plenarne uchwaliło wprowadzenie nowej struktury Komitetu z podziałem na 5 sekcji, która odzwierciedlać miała interdyscyplinarny charakter krystalografii:
1. Sekcja krystalografii biologicznej i medycznej – przewodniczący: prof. Grzegorz Bujacz
2. Sekcja krystalografii chemicznej i farmaceutycznej– przewodniczący: prof. Michał Cyrański
3. Sekcja krystalografii fizycznej – przewodniczący: prof. Wojciech Paszkowicz
4. Sekcja krystalografii w inżynierii materiałowej i technologii – przewodniczący: prof. Zbigniew Kaszkur
5. Sekcja teorii, metodyki i dydaktyki krystalografii – przewodnicząca: dr hab. Elżbieta Bartoszak-Adamska

Kadencja zapisała się trzema edycjami Konwersatorium Krystalograficznego (w 2021 i 2022 roku w trybie zdalnym we współpracy z INTiBS PAN i Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, a w 2023 r. znowu w trybie stacjonarnym we współpracy z INTiBS PAN i Politechniką Wrocławską. Cechą szczególną Konwersatoriów był udział bardzo znacznej liczby doktorantów i studentów starszych lat. Odbyły się także dwie edycje Ogólnopolskiej Olimpiady Krystalograficznej, IV w 2021 r. (zdalnie) i V w 2023 r. (już stacjonarnie). Komisji ds. Olimpiady Krystalograficznej przewodniczył prof. Jarosław Chojnacki.

Inna ważna inicjatywa Komitetu to coroczne wyróżnienia za najlepsze publikacje polskich krystalografów „Diamenty krystalograficzne” przyznawane corocznie od 2017 r. „Diamenty” stały się cenionymi nagrodami, szczególnie wśród młodych polskich krystalografów.

Komitet wspierał starania polskich krystalografów o udział w komisjach tematycznych Międzynarodowej Unii Krystalografii udzielając im poparcia i przesyłając zgłoszenia do Komitetu Wykonawczego Unii. Dzięki wsparciu Komitetu polska krystalografia może się pochwalić liczną, ok. 20-osobową reprezentacją uczonych działających w tej organizacji.
Po napaści Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. Komitet postanowił ostro zaprotestować kierując wraz z komitetem francuskim wniosek do Międzynarodowej Unii Krystalografii o zawieszenie Rosji w prawach członka tej organizacji. Równocześnie w Biuletynie IUCr ukazał się artykuł o wojnie w Ukrainie autorstwa prof. Wojciecha Paszkowicza. Niestety, starania Komitetu zakończyły się niepowodzeniem: na kongresie Unii w Melbourne w sierpniu 2023 r. wniosek został odrzucony znaczną większością głosów.

W pierwszych ponad dwudziestu latach XXI w. Komitet wspierał dziesiątki szkół i konferencji naukowych, popularyzował krystalografię na różnych forach, wypowiadał się na temat poziomu nauczania krystalografii na polskich uczelniach, wspierał starania polskich naukowców o dostęp do nowoczesnych centrów badawczych i aktualnej informacji naukowej. Nade wszystko jednak, pełnił funkcję miejsca spotkań oraz forum wymiany poglądów wszystkich polskich krystalografów.

Marek Wołcyrz